Pożyteczność jaszczurek w ogrodzie!

Jaszczurka jaka jest każdy widzi
Jaszczurki należą do gadów, czyli zmiennocieplnych kręgowców, liczących około ośmiu tysięcy gatunków. Gady charakteryzują się suchą i pokrytą łuskami skórą, w dodatku nieprzepuszczającą wody. Ich skóra stanowi przystosowanie do  lądowego środowiska życia, które jest ubogie w wodę. Swój naskórek zrzucają, co nazywamy linieniem, a pozostałości po tym procesie wylinką. Rozmnażają się jajorodnie. W związku z ciągłym rozwojem nauki, w tym badań genetycznych na różnych organizmach, dokonuje się nowych odkryć na temat pochodzenia gatunków. Badania nad genomami zastępują obecnie wieloletnie trudy obserwacji dokonywanych przez taksonomów. Współcześnie jaszczurki klasyfikowane są jako rząd łuskonośnych i stanowią sztuczną grupę kręgowców, zwaną inaczej parafiletyczną odróżniającą je od węży i amfisben. Gady to gatunki zmiennocieplne, co oznacza, że dostosowują  temperaturę swojego ciała do otoczenia i dlatego nasze rodzime gatunki gadów w okresie jesienno – zimowym zapadają w stan snu zimowego, zwanego hibernacją. Dzięki temu bardzo oszczędnie zużywają materiał energetyczny zgromadzony latem w gruczole tłuszczowym. W Polsce występują trzy gatunki jaszczurek, czyli najpospolitsza w naszym kraju jaszczurka zwinka Lacerta agilis, jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara oraz często mylona z wężami beznoga jaszczurka – padalec zwyczajny Anguis fragilis. Jeszcze niedawno, bo w drugiej połowie XX wieku na terenie Polski żyła jaszczurka zielona Lacerta viridis obecnie umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze zwierząt i uznana za gatunek wymarły. Ciekawą obserwacją jest również odkrycie kilku stanowisk na Dolnym Śląsku (a więc w najcieplejszym rejonie naszego kraju) jaszczurki murowej, zwanej inaczej murówką zwyczajną Podarcis muralis. 

Czy jaszczurki są niebezpieczne?
Jedynym gatunkiem gada, którego możemy się obawiać w naszym kraju jest żmija zygzakowata. Bywa przez to tępiona przez człowieka, choć jest wyjątkowo pożyteczna w zwalczaniu gryzoni, które są szkodnikami upraw polnych i leśnych. Pozostałe gady w naszym kraju, chociaż wyglądają groźnie mogą co najwyżej ugryźć, jednak w kontakcie z grubą skórą człowieka nie są w stanie zrobić krzywdy. Chociaż naukowcy odkryli, że gady mogą przenosić bakterię Salmonellę, to szczep, który znajduje się w ich ciele jest niegroźny dla człowieka. Jaszczurki w naszym kraju to niewielkie zwierzęta odżywiające się zazwyczaj bezkręgowcami. Pamiętajmy jednak, że niepokojenie zwierząt dzikich jest wysoce nieetyczne oraz niezgodne z prawem. Zarówno żmija zygzakowata, jak i inne gatunki gadów w naszym kraju podlegają prawnej ochronie gatunkowej. 

Dlaczego jaszczurki są ważne? 
Chociaż w Polsce nie poświęca się im zbytnio uwagi to z pewnością na tę uwagę zasługują. Świadomość naszego społeczeństwa na temat znaczenia przyrody z roku na rok rośnie, jednak wciąż nie brak jest osób, które nie rozumieją jak bardzo ważna jest dla nas bioróżnorodność, czyli zróżnicowanie biologiczne na różnych poziomach: genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym. Inne organizmy świadczą człowiekowi tzw. usługi ekosystemowe, a bez nich w krótkim czasie dostrzegamy konsekwencje naszego negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Inne organizmy wykonują tytaniczną pracę, która zwykle kosztowałaby nas miliony (o ile nie miliardy) złotych rocznie. Organizmy eliminują szkody w środowisku, pełnią rolę czyszczącą i sprzątającą, zjadają uciążliwe dla nas szkodniki i ich pozostałości, dzięki temu nasze uprawy (a więc i żywność) mogą zostać uratowane. Jaszczurki jako wyrafinowani drapieżcy pożerają ogromne ilości bezkręgowców głównie owadów, pająków i ślimaków, regulując przy tym liczebność organizmów niepożądanych.  Z kolei ich jaja jak i one same stanowią źródło pożywienia dla większych kręgowców, takich jak mięsożerne ptaki (m.in. kruki, sowy, pustułki, myszołowy czy orły), a także ssaki m.in. rysie, borsuki, tchórze, wydry, dziki czy niedźwiedzie. 

Jaszczurki zagrożone
Wszystkie gady w Polsce są objęte ochroną gatunkową. Spośród jaszczurek w naszym kraju ochroną ścisłą czynną objęta jest jaszczurka zielona. Jest to działanie zapobiegawcze, w razie odkrycia stanowisk tej jaszczurki, obecnie uważanej za gatunek wymarły w naszym kraju. Z kolei ochroną częściową objęte są pozostałe gatunki naszych rodzimych jaszczurek. Ochrona czynna gadów w Polsce polega na ochronie lasów, nasłonecznionych łąk, bagien i torfowisk będących siedliskami tych ciepłolubnych organizmów. Ważne dla ochrony tych kręgowców są również akcje edukacyjne uświadamiające znaczenia gadów np. w zwalczaniu szkodników, a także poświęcone treningowi umiejętności rozpoznawania gadów i sposobów postępowania w wypadku napotkania jadowitego osobnika. Wśród jaszczurek trudne emocje może wzbudzić także padalec – łatwo go pomylić z wężami, a te kojarzą się przeważnie negatywnie. Dużym niebezpieczeństwem dla populacji rodzimych jaszczurek jest zmniejszanie się powierzchni lasów naturalnych. Dla gadów takich jak jaszczurki szczególnie istotne są duże, zwarte lasy wielkoobszarowe, jednak one regularnie ulegają fragmentacji co uniemożliwia gadom bezpieczne przemieszczanie się bez korytarzy ekologicznych. Jaszczurkom szkodzi również wysoka eksploatacja środowiska, zaśmiecanie i zanieczyszczenia lasów czy rzek. Śmiertelnym dla jaszczurek zagrożeniem jest również wypalanie traw. Takie haniebne działanie sprawia, że w pożarach giną tysiące organizmów. Szczególnie wrażliwym dla tych zwierząt są okresy godowe i miesiące ciepłe. Gady wtedy są najbardziej widoczne i łatwo ulegają wypadkom, np. giną pod kołami samochodów, co przez przyrodników bywa nazywane prawdziwym pogromem, a nawet masakrą. Rozsądnym rozwiązaniem jest okresowe, bądź całoroczne umieszczenie znaków drogowych informujących o ryzyku potrącenia gadów. Dużym niebezpieczeństwem dla rodzimych gatunków gadów jest płoszenie, niepokojenie czy pozyskiwanie osobników do prywatnych hodowli, co jest prawnie zakazane. Jednym z rozsądniejszych sposobów ochrony tych zwierząt jest tworzenie nowych form ochrony obszarowej. Dobrym przykładem wspierania gadów jest rezerwat przyrody „Gogolińskie Gniewosze” utworzony na początku 2023 roku. Rezerwat ten nie jest otwarty dla zwiedzających, a występujące w nim węże mają miejsce wytchnienia, rozrodu i żerowania. Dobrym nawykiem jest również pomaganie zwierzętom dzikim, ale tylko w przypadku kiedy ewidentnie tego potrzebują. W województwie opolskim istnieje co najmniej kilka instytucji i ośrodków zajmujących się pomaganiem gadom np. Fundacja Opolskie Centrum Leczenia i Rehabilitacji Dzikich Zwierząt „Avi”.  

Ktokolwiek widział, ktokolwiek wie
Przypuszczalnie największą krajową jaszczurką jest jaszczurka zielona Lancerta viridis, która może osiągnąć rozmiar nawet czterdziestu centymetrów. Jest jednak w Polsce niezwykle rzadka, a nawet nie wiadomo czy w ogóle obecna w naszym kraju. Od lat prowadzone są obserwacje i trwają poszukiwania tego ciekawego gatunku. Jaszczurka zielona występuje w krajach ościennych i w większości krajów europejskich, jednak nie ustalono do tej pory jej obecności w Polsce. Sami naukowcy nie są pewni co do jakości dokumentowanych do tej pory obserwacji, ponieważ gatunek ten łatwo pomylić z najpowszechniejszą w Polsce jaszczurką zwinką, a szczególnie z samcami tego gatunku, który w swojej szacie godowej jest łudząco podobny do jaszczurki zielonej. Nawet w dostępnej literaturze często nazywany jest „skarłowaciałą jaszczurką zieloną”. Sytuację mogłyby uratować badania genetyczne eksponatów muzealnych i preparatów, jednak o nie również trudno w obecnych czasach. Przykład jaszczurki zielonej pokazuje jak wieloletnie zaniedbania oraz lekceważenie praw ochrony i znajomości przyrody mogą być nie do pokonania w przyszłości.

Zadanie współfinansowane z budżetu powiatu krapkowickiego.